جینۆسایدی ئەنفال زنجیرەیەک شاڵاوی ئیستخباراتی و سەربازی بوو بەناوی عەمەلیاتی ئەنفال کە لە لایەن دەوڵەتی عێراق لەسەردەمی ڕژێمی بەعس بە سەرکردایەتی سەدام حوسێن ئەنجامدرا لەدژی کورد لە عێراق جێبەجێکرا. شاڵاوەکانی ئەنفال بە هەشت قۆناغ لە ٢٣ شوبات تا ٦ ئەیلولی ساڵی ١٩٨٨ بەردەوام بوون و لە ئەنجامدا کوشتنی بەکۆمەڵ، بێسەروشوێنکردن و نفی کردن، راگواستنی بەزۆرە ملی ئاوارەبوونی سەدان هەزاران کورد ووخاندن و خاپورکردنی ٤٥٠٠ گوند بە شێوەیەکی سیستەماتیکی لێکەوتەوە.
لە سەردەمی جینۆسایدی ئەنفالدا، ڕژێمی عێراق ستراتیژێ خۆی بە ئامانجی لەناوبردنی گەلی کورد و ناسنامەکەی جێبەجێ کرد. ئەمەش بریتی بوو لە هێرشی بەربڵاو بۆ سەر گوندە کوردنشینەکان و بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی و کوشتنی بەکۆمەڵ و ئاوارەبوون و راگوستنی زۆرەملێ. هەزاران هاوڵاتی مەدەنی کورد، بێ جیاوازی ئایین و رەگەز و تەمەنی لە ژن و پیاو و منداڵ، پیر ،گەنج بە شێوەیەکی دڕندانە راپێچی سەربازگەکان و زیندان کران و دواتر لە پاش ئازار و ئەشکنجەی زۆر یان رمیکران یان زیندە بە چاڵ و بێسەروشوێنکران.ە ماوەی ئەو شاڵاوەکانی ئەنفال ١٨٢ هەزار کورد جینۆساید کران. کە دواتر چارەنوسیان لە ناو گۆرە بەکۆمەڵەکان بە دیار کەوت.
ئەنفال سورەتی هەشتەمی قورئانە، واتە غەنیمەت لە کافرەکان لە شەڕدا. ڕژێمی بەعس ئەم ناوەی بۆ ئۆپراسیۆنی سەربازی خۆی بە ناوی ئۆپەراسیۆنی ئەنفال بەکار هێنا بۆ قڕکردنی گەلی کورد کە لوتکە و تروپەکی ئەو تاوانانە بوو کە دەوڵەتی عێراق لە سەردەمی دەسەڵاتداری ڕژێمی بەعسدا ئەنجامی دا. پێش شاڵاوی ئەنفال، لە ساڵی ١٩٨٧ پیلانی بەرچاوی همەلایەنەی داڕشتبوو بۆ جێبەجێی کردنی، لە وانەش:
بریاری ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی عێراق بۆ دەست نیشان کردن و وەرگرتنی زانیاری تەواو لە سەر دانیشتوانی عیراق بە گشتی و کوردستان بەتایبەتی لە ساڵی ١٩٨٧.
دەرچواندنی بریارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆرش و پێدانی دەسەڵاتی رەها بە عەلی حسن المجید بۆ کوشتن و لە ناو بردن و پاکتاوی رەگەزی لە ناوچەی حوکمی ذاتی لە کوردستان وەک بریاری ژمارە ١٦٠ لە ٢٩/٣/١٩٨٧.
بریارەکانی بەرپرسی نوسینگەی رێکخستنی باکوور عەلی حەسەن المجید بۆ جێبەجێکردنی پرۆسەکە بە درندانەترین شێواز بە زۆرەملێ بە بریاری ژمارە ٤٠٠٨/٢٨ لە ٢٠/٦/١٩٨٧ .
هەموو ئەوانە بە سەرکردایەتی سەرۆکی دەوڵەتی عێراق و رژێمی بەعس سەدام حۆسین بۆ دەستپێکردنی شاڵاوەکانی ئەنفال وەک بەردی بناغە بە سێ هەنگاوی گرنگ لە جینۆساید دادەنرێت وپێكهاتەی نەگۆڕی بنەمای پرۆسێسەكەیە :
دەستنیشان کردن
کۆ کردنەوە
لە ناو بردن
بڕیاری ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆرش ژمارە (160)ی ساڵی 1987
سەدام حۆسین سەرۆکی ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆرشی رژێمی بەعس بە پێی بڕیاری (160)ی ساڵی 1987 عەلی حەسەن ئەلمەجیدی بە بەرپرسی نوسینگەی رێکخستنی باکوور دەستنیشانکرد و دەسەڵاتی تەواوی پێدا بە مەبەستی جێبەجێکردنی ئامانجەکانی سەرکردایەتی لە سەرتاسەری ناوچەی باکوور بە ناوچەی خۆسەری (الحکم الذاتی) بەکوردستانیشەوە، بە ئامانجی پاراستنی بیرۆی حیزبی بەعس ئاسایش بۆ خۆیان و نائارامی بۆ کورد و سەپاندی ئیستبداد و دیکتاتۆری بە رێگای قرکردن و سرینەوەی رەچەڵەکی کورد لە کوردستان.
بریاری سەرکردایەتی نوسینگەی رێکخستنی باکوور ژمارە) ٢٨/٤٠٠٨(ساڵی ١٩٨٧
عەلی حەسەن ئەلمەجید لەدوای دەست بەکار بوونی وەک بەرپرسی نوسینگەی رێکخستنی باکوور دەستبەجێ بریاری ژمارە ) ٢٨/٤٠٠٨( لە ٢٠ی حوزەیرانی ١٩٨٧ دەرکرد ئاراستەی فەیلەقەكانی( یەك ، دوو ، پێنج) سوپای عێراقی كراوە و ده‌توانرێ به مانیڤیستۆی جینۆسایدی گه‌لی كورد ناوزه‌د بكرێ کە لە ٧ خاڵ پێکهاتبوو تیدا ناوچەکانی قەدەغەکراو لە رووی ئەمنی ) المناطق المحذور آمنیا( راگەیاند و رۆژی ٢٢ ی حۆزیرانی بە دەست پێکی جێبەجێکردن دانا ، وەک لە بریارەکەدا هاتووە “
– بوونی مرۆڤ و ئاژەڵ تێیدا بەتەواوی قەدەغەیە، وە بە ناوچەیەکی قەدەغەکراوی ئۆپەراسیۆنەکان دادەنرێت، و تەقەکردن تێیدا ئازادە و بە هیچ ڕێنماییەک سنووردار نەکراوە، مەگەر لە بارەگاکەمانەوە دەربچێت. هەر لەم بریارە گواستنەوەی زۆرەملێی دانیشتووان لە گوندەکانەوە بۆ کۆمەڵگاکان.
هەروەها ئەگەر کەسێک دەستگیر بکرێت لەسەر ئەوەی لەناو گوندەکانی ناوچەی موحرمە بووە، دەستبەسەر دەکرێت و دەزگا ئەمنییەکان لێپێچینەوە لەگەڵ دەکەن و سزای لەسێدارەدان بۆ هەر کەسێک کە تەمەنی لە سەرووی (١٥) ساڵەوە تا ٧٠ ساڵ جێبەجێ دەکرێت.
قۆناغەکانی شاڵاوەی ئەنفال
شاڵاوەکانی ئەنفال كە بە بەرنامە پلانی دارێژراوی ئیستخباراتی و ئەمنی و سەربازی و کارگێری رژێمی عێراق بەرێوە چوو بە ناوی عەمەلیاتی ئەنفال کە لە ٢٢ی شوباتی ١٩٨٨ تا ٦ی ئەیلولی هەمان ساڵ بەردەوام بوو بەمشێوەی خوارەوە:
• ئەنفالی یەکەم
• هێرشەكان بۆ سەر ناوچەكانی سەرگەڵوو بەرگەڵوو لە 23ی شوبات تا19ی ئاداری 1988
• ئەنفالی دووەم
• هێرشەكان بۆ سەر ناوچەی قەرەداغ لە 22ی ئادار – 1 ی نیسانی 1988
• ئەنفالی سێیەم
• هێرش كردنە سەر ناوچەی گەرمیان7 تا 20ی نیسانی 1988
• سەختترین ویرانكاری وتاڵان زۆرترین بێسەروشوینكردن
• ئەنفالی چوارەم
• هێرش كردنە سەر دۆڵی زێی بچوك لە 3 تا 9ی مایسی 1988
• ئەنفالی پێنج و شەش و حەوت
• هێرش كردنە سەر دۆڵی نێو چیاكانی شەقڵاوەو ڕواندز لە 15ی مایس تا 25 ئاب -1988
• ئەنفالی هەشتەم یان كۆتایی
• هێرش كردنە سەر بادینان ٢٥ئاب تا 6ی ئەیلولی -1988
لەو ماوەیە لە شاڵاوەکانی ئەنفال ڕووبەرێکی بەرفراوانی گوندەکان ڕووخێنران و ڕاگوێزران .
ئاوارەبوون و دەستگیرکردن و کوشتن و بێسەروشوێنکردنی دەیان هەزار کەس، بە بێ جیاوازی ئایین و رەگەز و تەمەن لە ژن و پیاو و منداڵ و گەنج و بەساڵاچووان لە ژێر ئەشکنجە و ئازار گیانیان سپارد یان لە گۆڕە بەکۆمەڵەکاندا گوللەباران و زیندەبەچاڵکران.
ئەوانەی لە کەمپەکانی دەستبەسەرکردن و ئۆردوگاکان کۆکرانەوە و گیانیان لەدەستداوە وەک خێزانەکانی لە کەمپەکانی پڕ لە توندوتیژی وەک:
تۆبزاوە، دوبز، نەزارکی، نوگرەسەلمان، سەلامیە، قۆرەتوو کە هەریەک بە هەزاران چیرۆکی تاوانی زۆریان تێدا تۆمار کراوە
بەکارهێنانی چەکی جۆراوجۆر، لەوانە چەکی قەدەغەکراوی نێودەوڵەتی، هەروەها گازی ژەهراوی (چەکی کیمیایی) لە دژی هاوڵاتیانی مەدەنی و بێ بەرگری لە چوارچێوەی سیاسەتی خاک سوتاندن.
(٤٥٠٠) گوند كەلەبەڵگە نامەكانی حكومەتدا ناویان لە چوارچێوەی (أزالة قرى) ناویان هاتووە کە (سوتاوە)، (تێكدراوە)، (تەختكراوە)، (پاكتاو كراوە)
لە شاڵاوەکانی ئەنفال ١٨٢٠٠٠خەڵکی سڤێلی ناوچەکە بە بێ جیاوازی رەگەز و تەمەن و ئایین ئەنفالکران و چارەنووسیان لەدوای رووخانی رژێمی بەعس لە ناو گۆرە بە کۆمەڵەکان بە دیار کەوت.
ستراتیژییەتی رژێمی عێراق لە ئەنفالكردنی گەلی كوردستان
• لەناو بردنی بە كۆمەلێ نەتەوەی كورد و برانەوەی رەچەڵەكی مرۆڤی كورد
• لە ناوبردنی شۆرشی سیاسی و چەكداری كورد،
• هەڵتەكاندنی ژێرخانی ئابووری كوردستان و ئیفلیج كردنی
• شێواندنی سروشتی كوردستان لە روی جوگرافی و دیمۆگرافیەوە
• سەرخستنی سیاسەتی بەعەرەب كردنی ناوچەكانی كوردستان (تعریب و تبعیس وتهجیر).
ئامانجی رژێمی عێراق لە ئەنفالكردنی ئافرەتی كورد :
• دروستكردنی گرەی دەروونی بۆ هەردوو رەگەز بەجیاكردنەوەی ژن و پیاو لەیەكتری بە تایبەتی گەنجەكان.
• سوكایەتی بە رەوشت وكەرامەتی ئافرەتەكان.
• گەرانەوە بۆ سیستەمی كولایەتی (ماملە وسودا كردن) واتە كرین وفرۆشتنی بەخشینی ئافرەتەكان وەك كنیزە و جاریە.
• شكاندنی كەسایەتیان وپێشلكاری مافەكانی مرۆڤ.
• تێكدانی کۆلگەی شیرازەی خێزان.
شاڵاوەكانی ئەنفال ماوەی 6 مانگ و14 رۆژی خایاند كەلە 23ی شوباتی 1988 دەستی پێكردو لە 6\9\1988 كۆتایی پێهات، بەڵام ئاسەواری و کاریگەرییەکانی لە رووی کۆمەڵایەتی و دەروونی ئابووری بەسەر کۆمەڵگا بە گشتی و کەسوکاری قوربانیان تا ئێستا ماوەتەوە.
کەیسی ئەنفال لە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق:
دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003، دۆسیەی ئەنفال لەگەڵ دەستپێکردنی کارەکانی دادگای باڵای تاوانەکانی عیراق لە رۆژی ٢١ی ئابی ٢٠٠٦ یەکەم دانیشتنی دادگای باڵای تاوانەکانی عێڕاق لەسەر کەیسی ئەنفال دەستیپێکرد و لە ٢٠٠٧/٦/٢٤ دوای ٦١ دانیشتن بریاری دادگا بۆ کەیسی ئەنفال بە تاوانی جینۆساید و دژە مرۆڤایەتی بوو کە دان بە قورسایی ئەو تاوانانەدا ناوە کە لەکاتی هەڵمەتەکانی ئەنفالدا ئەنجامدراون. دادگا کۆتایی هات. بەڵام دادپەروەری نەهاتە کایە.
لەدادگای ئەنفال بەداخەوە سەدام حۆسین تەنها لە ٣٣ دانیشتن بەشداری کرد و لەسەر کەیسی دوجیل لەسیدارەدرا کە دەبوایە ئامادەبوایە و ووتەکانی لەسەر کەیسی ئەنفال وەرگیرابا. کە هەڵەیەکی زۆر گەورە بوو لەرووی یاسایی و دادوەری و مێژوویی و ئەخلاقی بەرامبەر بە کەیسەکانی کورد.
ئەم بڕیارە دواتر لەلایەن پەرلەمانی عێراق و حکومەتی فیدراڵی پەسەندکرا، ئەمەش زیاتر چەسپاندنی دانپێدانانی جینۆسایدەکەی کرد. بەڵام سەرەڕای ئەم دانپێدانانە یاساییانە، پرسی قەرەبووکردنەوەی ماددی و ئەخلاقی بۆ قوربانیان و ڕزگاربووانی جینۆسایدی ئەنفال ماوەتەوە.
بێدەنگی لەلایەن حکومەتی عێراقەوە سەبارەت بە قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکان بەڕاستی جێگەی نیگەرانییە. گرنگە حکومەت پرسی قەرەبووکردنەوە و پاڵپشتی لەو کەس و پێکهاتە زیانلێکەوتووانە بکات کە لە ئەنجامی جینۆسایدی ئەنفالدا تووشی خەسار و زەبر و زەنگی بێئەندازە بوون.
پێویستە هەوڵ بدرێت بۆ دەستەبەرکردنی دادپەروەری و قەرەبووکردنەوە و پشتگیرییەکی مانادار بۆ ڕزگاربووان و خێزانەکانیان، هەوڵی تەواویان بۆ بدرێت تا ژیانیان بنیات بنێنەوە و چاکببنەوە لەو برینە قووڵانەی کە بەسەریاندا هاتووە.
سەبارەت بە جینۆساید ناساندنی ئەنفال لە بەشێک لە وڵاتان لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی جینۆسایدی ئەنفالیان وەک جینۆساید و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی ناساندووە.
هەوڵەکان بۆ بەڵگەنامەکردن و لێکۆڵینەوە لەو دڕندەییانەی لەم ماوەیەدا ئەنجامدراون دراوە. بەڵام دەبی هەوڵی زیاتر بدرێت.
بەبیرهێنانەوە و دانپێدانان بە جینۆسایدی ئەنفال زۆر گرنگە بۆ ئەوەی ڕێز لە قوربانییەکان بگیرێت و دادپەروەری بۆ ڕزگاربووان دابین بکرێت و دڵنیابێت لەوەی کە ئەو جۆرە دڕندەییانەی هەرگیز دووبارە نەبنەوە.