جینۆسایدی کوردی فەیلی – 1980
زۆر تیۆر ھەیە سەبارەت بە بنەچەی ناوی کوردی فەیلی، و بەردەوام مشتومری لەسەر هاتوتە ئاراوە بەڵام دیارترینیان ئەوەیە کە وشەی فەیلی لە ڕەگی وشەی “پەھلەوی” پەهلی، پهلوان یان پاڵە، پاڵەوان کە بە عەرەبکراوی وشەکان بۆتە فەھلەوی، فەهلی و دواتریش بۆتە فەیلی.
کوردی کەلهۆر/ پەهلی، پاڵە، خەڵکی رەسەنی باشووری زاگروسن کە لە ئێستا پێیان دەگوترێت فەیلی و بە انگلیزی (Pehlí, Faili یان Fayli ) بە عەرەبی (الفيليون أو الأكراد الفيلية) و بە فارسی (“فیلی” لە رەگی وشەی «پهلوی»، یان «فَهلَوی» ) بەشێکی دانەبڕاون لە نەتەوەی کورد، بە سێ شێوەزاری کوردی ئیلامی و لەکی و لوری قسە دەکەن.
ڕەگ و ڕیشەی کوردانی پەهلی(فەیلی) دەگەڕێتەوە بۆ کۆچبەرە هیندۆ ئەوروپییەکانی هەزارەی یەکەمی پێش زایین. پەهلیەکان بە نزیکەیی بە یەکسانی لە نێوان پەیڕەوانی ئیسلامی شیعە و ئایینی کوردی ڕەسەنی یەزدان (لقی ئەهلی حەق) یارسان دا دابەش بوون. موسڵمانبوونیان لە سەر مەزهەبی شیعە لە نێو کوردانی پەهلیدا لە سەردەمی شانشینی سەفەوی لە فارس (١٥٠٧-١٧٢١) دەستی پێکرد.
کوردی پەهلی لە هەر دوو ووڵاتی ئێران و عێراق لە پارێزگای لوڕستان و کرماشان و ئیلام سەر بە ئێران دەژین وە ھەروەھا بەشێکیش لە ھەرێمی کوردستان و لە عێراقیش لە ڕۆژھەڵاتی دیجلە و لە بەغدا و پارێزگای دیالە، کوت، میسان و پارێزگاکانی دیکە ناوەڕاست و باشووری عێراق، ئەوان پێکهاتەیەکی جەوهەری و لەمێژینەی ناوچەکەن.
ئەم زارەوەیە (فەیلی) بەکۆمەڵێک ھۆزی (کوردی ئیلامی) دەوترێت، کە نیشتەجێی (پێشکۆ ، پشتکۆ)ی زنجیرەچیای زاگرۆس بوون، زۆربەی مێژوونووسان، کۆکن کە لە ڕەچەلەکی (ئیلامی) یا (گۆتییەکان) بوون. هەروەها لە پارێزگای ئیلام ناوچەیەک هەیەکە پێی دەگوترێت پەهلە (پهلە)، کە هەر وەک باسمان کرد ناوی فەیلی لە ئەوێ هاتووە.
سەبارەت بە فەیلییەکان ئەگەر لەرووی مێژوویی زۆر دور نەروانین لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق کاتێک لەساڵی ١٩٢٤ یاسای ڕەگەزنامەی عێراقی جەختی لە دابەشکردنی گەلی عێراقی کردەوە بە سێ بەش لەسەر بنەمای ئایین و نەتەوە و ڕەچەڵەک کە کوردی فەیلی بە تەبعیەتی ئێرانی ناونووسکران.
بۆیە ھەمیشە کەوتوونەتە بەر ھێرشی دەسەڵاتدارانی عێراق. هەر لە پاشایەتییەوە بۆ کۆماری وە هەتاکو رووخانی رژێمی بەعس بە بەردەوامی لە ماوەی چەندین دەیە بە چوار قۆناغی سەرەکی هەر لە ساڵی ١٩٣٦ وە بەھەموو شێوەیەک روو بەڕووی تسفیرکردن و دەرکردن و راگۆاستنی بەزۆرەملێ و کۆمەڵکوژی و پاکتاوی رەگەزی بوونەتەوە بەڵام ئەوەی مەبەست لێرەدا جینۆساید کردنی فەیلییەکان لە ساڵی ١٩٨٠یە.
قۆناغەکانی راگوستنی بەزۆر و تسفیر کردن و جینۆسایدی کوردی فەیلی
سەردەمی مەلەکی
قۆناغی یەکەم: کوردی فەیلی له سەردەمی حکومەتی یاسین ،هاشمی که ئەو كاته ره شید عالی گەیلانی وەزیری ناوخؤ بووه، لە سالى (١٩٣٦) ئاوارەی ئێران کران.
سەردەمی کۆماری
قۆناخی دووەم: لە ساڵی ١٩٦٩کوردە فەیلیەکان ڕووبەڕوی شاڵاوی توندی ڕاگواستن و لەناو بردن بوونەوە كه ژماره دەگەیشته (۲۰۰) خيزان.
قوناخی سێیەم: لە سالى (۱۹۷١-۱۹۷۲)، زياتر کوردی فەیلی لە پارێزگاری عەمارەی گرتەوە. نزیکەی چل ھەزار کوردی فەیلی دەرکران، بە بیانووی ئەمەی کە ڕەچەڵەکیان ئێرانییە.
قۆناغی چوارەم: جینۆسایدی فەیلییەکان لە بەرواری ٤-٤-١٩٨٠تاکۆ ١٩-٥-١٩٩٠لە سەردەمی رژێمی بەعسی رووخاو دژی کوردانی فەیلی بە شێوازی جۆراوجۆر ئەنجامدراوە.
رژێمی بەعسی رووخاو بۆ بەهێز کردنی بریارەکانیان و بە یاسایی لە قەڵەم دانی هەموو تاوانەکانی دژ بە کوردانی فەیلی هەستا بە دەرکردنی بریاری ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆرشی (هەڵوەشاوە) (قرارات مجلس قیادة الثورة) (المنحل)، هەروەها دەرکردنی هەزاران فەرمان و نوسراو و بروسکەی فەرمی بۆ جێبەجێکردنی تاوانەکان و پێشلکارییەکانیان.
سەرەتای پرۆسەکە بە گرتنی ٤٠٠ بازرگانی فەیلی کە جومگەکانی ئابووری عێراقیان لە ناو دەستیاندابوو دەستپێکرا و هەر لەگەڵ گرتنیان فەرمانی دەستبەسەرداگرتنی هەموو ماڵ و مۆڵکی گوازراو و نەگوازراویان دەرچوو .
فەیلییەکان بەھەموو شێوەیەک رووبەڕووی تسفیرکردن و دەرکردن و کۆچپێکردنی زۆرەملێ بۆ ووڵاتی ئێران و خوارووی عێراق بەپێی بڕیارەکانی ١٨٠ و ٦٦٦ لە ساڵی ١٩٨٠ مافی ھاووڵاتیبونیان لێسەندرایەوە بەهەڵوەشاندنەوەی رەگەزنامە و ناسنامە و پاکتاوی رەگەزی ناوچەکانیان، ئینجا دەست گیرا بەسەر ماڵ و سامانەکەیان. و بە بریاری ٩١٦ و دەیان بریاری تری لەوشێوەیە دەست بەسەر هەموو ماڵ و مۆڵکی گوازراو و نەگوازراویان (مصادرة اموال منقول و غیرمنقول) گیرا لەگەڵ هەموو کەل و پەلەکانی ژیانیاندا. ھێرشی زۆر توند و دڕندانە کرایە سەر کوردە فەیلیەکان بەزەوتکردنی ئافرەت و کوشتنی پیاو و منداڵەکان، کە لە مێژوودا کەم وێنە بووە.
کوردانی فەیلی لە میانەی چەوسانەوەو توندوتیژی، روبەرووی بە زۆر هەڵوەشانەوەی کۆلگەی خێزانیان بوونەوە سەرۆکی پێشووی دەوڵەتی عێراق و رژێمی بەعس سەدام حسێن بە دەرکردنی بریار ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆرشی لە ناوچوو دەستی بۆ بچوکترین کایەی کۆمەڵگا کە خێزان بوو برد و لەبەر یەکی هەڵوەشاندەوە کە بریاری ژمارە ٤٧٤بوو کە تیێدا هاتووبوو ئەو پیاوە عێراقیانەی ژنەکانیان فەیلیە دەبێ لێی جیا ببێتەوە خەڵات دەکرێت بە چوارھەزار دینار ئەگەر سەرباز بێت، دوو ھەزار و پێنج سەد دینار (بەپێی دراوی پێشوی عێڕاق) ئەگەر سڤیل بێت.
هەموو ئەو تاوانانە بە رێگای دەرکردنی دەیان بریاری ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆرشی لەناوچوو (قرارات مجلس قیادة الثورة)المنحل کە گرنگترینیان بریارەکانی ٦٦٦ و ١٨٠ و ٩١٦ و ٤٧٤بوون. هەروەها پێکهێنانی سەدان لێژنەی ئیستخباراتی و سەربازی و ئیداری بۆ جێبەجێ کردنی فەرمانەکان.
لە جینۆسایدی کوردانی فەیلی، ٢٣ هەزار کەس لە تەمەنی ١٨ بۆ ٢٨ساڵی وەک هێزی بەرهەمهێن یا لە سێدارە دراون یان ڕەوانەی کێڵگەکانی مین کران لە کاتی شەڕی ئێران و عێراقدا، یان بە چەکی کۆکوژ تاقیکراونەتەوە، یان لە حەوزی ترشدا دڕندانەترین مامەڵەیان لەگەڵدا کرا، کە تا ئێستا بێسەروشوێنن.
بە پێی بەڵگەنامەکان و ئامارەکانی بەردەست( ٧٥٠٠٠٠ ( کەس لە کەیسی جینۆسایدکردنی کوردانی فەیلی بەزۆرە ملێ تسفیر و ئاوارە و دەربەدەر کران و بەشێکی زۆریان ساڵانێکی زۆر لە ژیانێکی پڕچەرمەسەری و مردنێکی لەسەرخۆیان لە ئۆردوگاکان لە وڵاتی ئێران بەرێ کرد بەشێکی زۆریشیان بە هیوای گەرانەوە سەریان نایەوە لە دوورە وڵاتی مردن.
لەدوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق، لە ساڵی ٢٠٠٦ یاسای ڕەگەزنامەی عێراقی، بڕیاری (٦٦٦)ی ساڵی ١٩٨٠ی پووچەڵ کردەوە. لەم میانەدا کۆمەڵێک لە کوردە فەیلیەکان توانییان لەم رووە مافەکانیان بەدەست بھێننەوە و بەشێکی تر تا ئێستا متمانەیان بە عێراق و دەوڵەتەکەی نیە کە جارێکی تر بەگەرێنەوە بۆی و بە شێوەی گشتی تا کو ئێستا بە هاووڵاتی بێگانە و دەرجە دوو مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت.
کەیسی جینۆسایدی کوردی فەیلی لە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق
کەیسی جینۆسایدی کوردی فەیلی لە دوای ٢٠٠٣ و روخانی رژێمی بەعس لە ٢٠٠٨/١٢/٢١ رەوانەی دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق کرا لە 29ی تشرینی دووەمی ٢٠١١ بریاری جینۆسایدی وەرگرت و دواتر لە لایەن ئەنجومەنی نوێنەران و حکومەتی عێراقی فیدارڵ پەسەندکراوە بەڵام تا ئێستا دۆخی ژیانی فەیلییەکان نەگراوەتەوە بۆ دۆخی پێش قۆناغی تاوان وەک ئەوەی شایستەی بن. و حکومەتی عێراق جگە لە بانگەشەی راگەیاندن تا کە ئێستا بە تەواوی قەرەبووی مادی و مەعنەوەی نەکردوون وەکو هەموو کەیسەکانی دیکەی جینۆسایدی گەلی کوردستان.